8-10. มหาทิฏฺฐิสุตฺตาทิวณฺณนา

[213-215] อกฏาติ อกตาฯ อกฏวิธาติ อกตวิธานา, ‘‘เอวํ กโรหี’’ติ เกนจิ การิตาปิ น โหนฺตีติ อตฺโถฯ อนิมฺมิตาติ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาฯ อนิมฺมาตาติ อนิมฺมาปิตาฯ ‘‘อนิมฺมิตพฺพา’’ติปิ ปาโฐ, น นิมฺมิตพฺพาติ อตฺโถฯ วญฺฌาติ วญฺฌปสุวญฺฌตาลาทโย วิย อผลา กสฺสจิ อชนกาฯ ปพฺพตกูฏํ วิย ฐิตาติ กูฏฏฺฐาฯ เอสิกฏฺฐายิโน วิย หุตฺวา ฐิตาติ เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิตา, ยถา สุนิขาโต เอสิกตฺถมฺโภ นิจฺจโล ติฏฺฐติ, เอวํ ฐิตาติ อตฺโถฯ น อิญฺชนฺตีติ เอสิกตฺถมฺโภ วิย ฐิตตฺตา น จลนฺติฯ น วิปริณมนฺตีติ ปกติํ น วิชหนฺติฯ น อญฺญมญฺญํ พฺยาพาเธนฺตีติ อญฺญมญฺญํ น อุปหนนฺติฯ นาลนฺติ น สมตฺถาฯ ปถวีกาโยติอาทีสุ ปถวีเยว ปถวีกาโย, ปถวีสมูโห วาฯ สตฺตนฺนํตฺเวว กายานนฺติ ยถา มุคฺคราสิอาทีสุ ปหฏํ สตฺถํ มุคฺคราสิอาทีนํ อนฺตเรเนว ปวิสติ, เอวํ สตฺตนฺนํ กายานํ อนฺตเรน ฉิทฺเทน วิวเรน สตฺถํ ปวิสติฯ ตตฺถ ‘‘อหํ อิมํ ชีวิตา โวโรเปมี’’ติ เกวลํ สญฺญามตฺตเมว โหตีติ ทสฺเสนฺติฯ

โยนิปมุขสตสหสฺสานีติ ปมุขโยนีนํ อุตฺตมโยนีนํ จุทฺทสสตสหสฺสานิ อญฺญานิ จ สฏฺฐิสตานิ อญฺญานิ จ ฉสตานิ ปญฺจ จ กมฺมุโน สตานีติ ปญฺจกมฺมสตานิ จาติ เกวลํ ตกฺกมตฺตเกน นิรตฺถกทิฏฺฐิํ ทีเปนฺติฯ ปญฺจ จ กมฺมานิ ตีณิ จ กมฺมานีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เกจิ ปนาหุ ‘‘ปญฺจ กมฺมานีติ ปญฺจินฺทฺริยวเสน คณฺหนฺติ, ตีณีติ กายกมฺมาทิวเสนา’’ติฯ กมฺเม จ อฑฺฒกมฺเม จาติ เอตฺถ ปนสฺส กายกมฺมวจีกมฺมานิ กมฺมนฺติ ลทฺธิ, มโนกมฺมํ อุปฑฺฒกมฺมนฺติฯ ทฺวฏฺฐิปฏิปทาติ ทฺวาสฏฺฐิปฏิปทาติ วทนฺติฯ ทฺวฏฺฐนฺตรกปฺปาติ เอกสฺมิํ กปฺเป จตุสฏฺฐิ อนฺตรกปฺปา นาม โหนฺติ, อยํ ปน อญฺเญ ทฺเว อชานนฺโต เอวมาหฯ

ฉฬาภิชาติโยติ กณฺหาภิชาติ นีลาภิชาติ โลหิตาภิชาติ หลิทฺทาภิชาติ สุกฺกาภิชาติ ปรมสุกฺกาภิชาตีติ อิมา ฉ อภิชาติโย วทนฺติฯ ตตฺถ โอรพฺภิกา สูกริกา สากุณิกา มาควิกา ลุทฺทา มจฺฉฆาตกา โจรา โจรฆาตกา พนฺธนาคาริกา, เย วา ปนญฺเญปิ เกจิ กุรูรกมฺมนฺตา, อยํ กณฺหาภิชาตีติ วทนฺติฯ ภิกฺขู นีลาภิชาตีติ วทนฺติฯ เต กิร จตูสุ ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺติ, ‘‘ภิกฺขู จ กณฺฏกวุตฺติกา’’ติ (อ. นิ. 6.57) อยํ หิสฺส ปาฬิ เอวฯ อถ วา กณฺฏกวุตฺติกา เอว นาม เอเก ปพฺพชิตาติ วทนฺติฯ โลหิตาภิชาติ นาม นิคณฺฐา เอกสาฏกาติ วทนฺติฯ อิเม กิร ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปณฺฑรตราฯ คิหี โอทาตวสนา อเจลกสาวกา หลิทฺทาภิชาตีติ วทนฺติฯ เอวํ อตฺตโน ปจฺจยทายเก นิคณฺเฐหิปิ เชฏฺฐกตเร กโรนฺติฯ อาชีวกา อาชีวินิโย อยํ สุกฺกาภิชาตีติ วทนฺติฯ

เต กิร ปุริเมหิ จตูหิ ปณฺฑรตรา ฯ นนฺโท วจฺโฉ, กิโส สํกิจฺโจ, มกฺขลิ โคสาโล ปรมสุกฺกาภิชาตีติ วทนฺติฯ เต กิร สพฺเพหิ ปณฺฑรตราฯ

อฏฺฐ ปุริสภูมิโยติ มนฺทภูมิ ขิฑฺฑาภูมิ วีมํสกภูมิ อุชุคตภูมิ เสขภูมิ สมณภูมิ ชานนภูมิ ปนฺนภูมีติ อิมา อฏฺฐ ปุริสภูมิโยติ วทนฺติฯ ตตฺถ ชาตทิวสโต ปฏฺฐาย สตฺต ทิวเส สมฺพาธฏฺฐานโต นิกฺขนฺตตฺตา สตฺตา มนฺทา โหนฺติ โมมูหา, อยํ มนฺทภูมีติ วทนฺติฯ เย ปน ทุคฺคติโต อาคตา โหนฺติ, เต อภิณฺหํ โรทนฺติ เจว วิรวนฺติ จ, สุคติโต อาคตา ตํ อนุสฺสริตฺวา อนุสฺสริตฺวา หสนฺติ, อยํ ขิฑฺฑาภูมิ นามฯ มาตาปิตูนํ หตฺถํ วา ปาทํ วา มญฺจํ วา ปีฐํ วา คเหตฺวา ภูมิยํ ปทนิกฺขิปนํ วีมํสกภูมิ นามฯ ปทสา คนฺตุํ สมตฺถกาโล อุชุคตภูมิ นามฯ สิปฺปานิ สิกฺขนกาโล เสขภูมิ นามฯ ฆรา นิกฺขมฺม ปพฺพชนกาโล สมณภูมิ นามฯ อาจริยํ เสวิตฺวา ชานนกาโล ชานนภูมิ นามฯ ‘‘ภิกฺขุ จ ปนฺนโก ชิโน น กิญฺจิ อาหา’’ติ เอวํ อลาภิํ สมณํ ปนฺนภูมีติ วทนฺติฯ

เอกูนปญฺญาส อาชีวกสเตติ เอกูนปญฺญาส อาชีววุตฺติสตานิฯ ปริพฺพาชกสเตติ ปริพฺพาชกปพฺพชฺชาสตานิฯ นาควาสสเตติ นาคมณฺฑลสตานิฯ วีเส อินฺทฺริยสเตติ วีส อินฺทฺริยสตานิฯ ติํเส นิรยสเตติ ติํส นิรยสตานิฯ รโชธาตุโยติ รชโอกิรณฏฺฐานานิฯ หตฺถปิฏฺฐิปาทปิฏฺฐาทีนิ สนฺธาย วทติฯ สตฺต สญฺญีคพฺภาติ โอฏฺฐโคณคทฺรภอชปสุมิคมหิํเส สนฺธาย วทติฯ สตฺต อสญฺญีคพฺภาติ สาลิยวโคธุมมุคฺคกงฺคุวรกกุทฺรูสเก สนฺธาย วทติฯ นิคณฺฐิคพฺภาติ คณฺฐิมฺหิ ชาตคพฺภา, อุจฺฉุเวฬุนฬาทโย สนฺธาย วทติฯ สตฺต เทวาติ พหู เทวา, โส ปน สตฺตาติ วทติฯ มนุสฺสาปิ อนนฺตา, โส สตฺตาติ วทติฯ สตฺต เปสาจาติ ปิสาจา มหนฺตมหนฺตา, สตฺตาติ วทติฯ สราติ มหาสราฯ กณฺณมุณฺฑ-รถการ-อโนตตฺต-สีหปฺปปาต-ฉทฺทนฺต-มุจลินฺท-กุณาลทเห คเหตฺวา วทติฯ

ปวุฏาติ คณฺฐิกาฯ ปปาตาติ มหาปปาตาฯ ปปาตสตานีติ ขุทฺทกปปาตสตานิฯ สุปินาติ มหาสุปินาฯ สุปินสตานีติ ขุทฺทกสุปินสตานิฯ มหากปฺปิโนติ มหากปฺปานํฯ

เอตฺถ เอกมฺหา มหาสรา วสฺสสเต วสฺสสเต กุสคฺเคน เอกํ อุทกพินฺทุํ นีหริตฺวา สตฺตกฺขตฺตุํ ตมฺหิ สเร นิรุทเก กเต เอโก มหากปฺโปติ วทติฯ เอวรูปานํ มหากปฺปานํ จตุราสีติสตสหสฺสานิ เขเปตฺวา พาเล จ ปณฺฑิเต จ ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรนฺตีติ อยมสฺส ลทฺธิฯ ปณฺฑิโตปิ กิร อนฺตราวิสุชฺฌิตุํ น สกฺโกติ, พาโลปิ ตโต อุทฺธํ น คจฺฉติฯ

สีเลน วาติ อเจลกสีเลน วา อญฺเญน วา เยน เกนจิฯ วเตนาติ ตาทิเสเนว วเตนฯ ตเปนาติ ตโปกมฺเมนฯ อปริปกฺกํ ปริปาเจติ นาม โย ‘‘อหํ ปณฺฑิโต’’ติ อนฺตรา วิสุชฺฌติฯ ปริปกฺกํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกโรติ นาม โย ‘‘อหํ พาโล’’ติ วุตฺตปริมาณกาลํ อติกฺกมิตฺวา ยาติฯ เหวํ นตฺถีติ เอวํ นตฺถิฯ ตญฺหิ อุภยมฺปิ น สกฺกา กาตุนฺติ ทีเปติฯ โทณมิเตติ โทเณน มิตํ วิยฯ สุขทุกฺเขติ สุขทุกฺขํฯ ปริยนฺตกเตติ วุตฺตปริมาเณน กาเลน กตปริยนฺโตฯ นตฺถิ หายนวฑฺฒเนติ นตฺถิ หายนวฑฺฒนานิ, น สํสาโร ปณฺฑิตสฺส หายติ, น พาลสฺส วฑฺฒตีติ อตฺโถฯ อุกฺกํสาวกํเสติ อุกฺกํสาวกํสาฯ หายนวฑฺฒนานเมเวตํ เววจนํฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต เสยฺยถาปิ นามาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุตฺตคุเฬติ เวเฐตฺวา กตสุตฺตคุเฬฯ นิพฺเพฐิยมานเมว ปเลตีติ ปพฺพเต วา รุกฺขคฺเค วา ฐตฺวา ขิตฺตํ สุตฺตปฺปมาเณน นิพฺเพฐิยมานเมว คจฺฉติ, สุตฺเต ขีเณ ตตฺเถว ติฏฺฐติ, น คจฺฉติ เอวเมว พาลา จ ปณฺฑิตา จ กาลวเสน นิพฺเพฐิยมานา สุขทุกฺขํ ปเลนฺติ, ยถาวุตฺเตน กาเลน อติกฺกมนฺตีติ ทสฺเสติฯ

11-18. อนฺตวาสุตฺตาทิวณฺณนา

[216-223] อนฺตวา โลโกติ เอกโต วฑฺฒิตนิมิตฺตํ โลโกติ คาเหน วา ตกฺเกน วา อุปฺปนฺนทิฏฺฐิฯ อนนฺตวาติ สพฺพโต วฑฺฒิตํ อปฺปมาณนิมิตฺตํ โลโกติ คาเหน วา ตกฺเกน วา อุปฺปนฺนทิฏฺฐิฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ชีวญฺจ สรีรญฺจ เอกเมวาติ อุปฺปนฺนทิฏฺฐิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ อิมานิ ตาว โสตาปตฺติมคฺควเสน อฏฺฐารส เวยฺยากรณานิ เอกํ คมนํฯ

2. ทุติยคมนาทิวคฺควณฺณนา